به گویی در اشعار پروین - وبلاگ ویکی

به گزارش وبلاگ ویکی، سرویس ادبیات خبرنگاران ، ژولیا خانی خلیفه محله: در ادب فارسی هیچ زن شاعری معروفیت پروین اعتصامی(1285-1320 ه ش) را نیافته است.

شعر پروین از برجسته ترین نمونه های شعر تعلیمی معاصر محسوب می گردد. پروین شاعری است بلندپایـه، حـسّاس و بـشردوسـت و در عـصری کـه حضور زنان در عرصه های علمی و جامعه، انگشت شمار و نادر بودند، ظهور چنین شـاعر بلنـدپایـه در میان زنان با توجه به اوضاع سیاسی و اجتماعی و فرهنگی عصر خود برجسته و چشمگیر بود.

در این گفتار به مواردی از حسن تعبیر در اشعار پروین اشاره می کنیم.

حسن تعبیر استفاده از کلمات ملایم، مودبانه و غیر محاوره ای به جای کلمات گستاخانه ، صریح وغیرمودبانه و تردستی زبانی و نهان کردن امری نادلچسب و قالب گیری آن در الفاظ دلنشین است. حُسن تعبیر فضای جدیدی می آفریند و می توان آن را گونه ای از آفرینش ادبی محسوب کرد. ابزارهای به کار رفته در حسن تعبیر عبارتند از ترادف، توسعه معنایی، کم گفت، استعاره، مجاز، تضاد معنایی، استفهام، قید حالت، متناقض نما، اطناب، کنایه و مواردی دیگر.

حسن تعبیر با امر بدیهی یعنی کلام به نحوی باشد که بدون تصریح گوینده مطلب فهمیده گردد چون روشنی رسد ز چراغی که مرده است/ چون درد به گردد ز طبیبی که مبتلاست در این بیت بدون اینکه شاعر به جواب اشاره کند، خواننده متوجه جواب خواهد شد؛ زیرا خواننده متوجه می گردد چراغی که خاموش است نور و روشنایی حاصل نخواهد شد.

حسن تعبیر با متناقض نما یعنی بیانی متناقض با خود یا مهمل که دو امر متضاد را در خود جمع کـرده باشد؛ اما در اصل دارای حقیقتی باشد که از راه تأویل و تفسیر بتوان به آن دسـت یافـت.

حسن تعبیر با استعاره نیز در اشعار پروین دیده می گردد. پروین با رسوخ در دل اشیا و جانداران نه فقط می کوشد آنها را انسانی کند و دارای عواطف بشری سازد بلکه می کوشد موجودات و اشیای کوچک را به مدد تخیل پربار خود در عالم خاص خود آنها جلوه گر سازد تا خودشان رمز و راز وجودشان را آشکار سازند و ما آدمیان ناطق و متفکر را متوجه این مسئله سازند که ما در دنیای به سر می بریم زنده و زندگانی بخش و هیچ جزئی از اجزای این دنیا را نباید دست کم گرفت یا نسبت به آنها بی اعتنا بود یا بر آنها ستم روا داشت. چنان که دربیتی زیبا گفته است:

خامه دهر بر شکوفه نوشت/ هر بهاری ز پی خزانی داشت

دهر به انسانی تشبیه شده است که می نویسد (استعاره مکنیه، تشخیص)، شکوفه نیز استعاره مصرحه از ورق و یا دفتر است که بر روی آن می نویسند.

حسن تعبیر با تجسم

پروین در مصراع یا بیتی باخلق تصویری غریب، نقاشی بسیار زیبایی را برای خواننده مجسم می نماید.

هزار گونه ستم دید، تا به روزن و بام/ ز برگهای درختان سبز پرده کشید

در مصراع دوم تصویری از تابلوی نقاشی را بسیار هنرمندانه خلق می نماید.

حسن تعبیر با نوع کلمات

نوع کلمات، پیکره بندی و رابطه آنها با بیانی ساده و صریح در شعر پروین آمده است تا برای همگان قابل فهم و قابل درک باشد، بعلاوه در شعر پروین از به کارگیری واژگان توهین آمیز و واژگانی که احساسات اشخاص را خدشه دار می نماید دوری می گزیند.

استفاده از حسن تعبیرات نشان دهنده نزاکـت اجتمـاعی و بیـانگر احتـرام و اهمیـت گوینده به کرامت مخاطب خویش و در ابعـادی وسـیع تـر کرامـت جامعـه انسـانی اسـت.

شنیده اید که آسایش بزرگان چیست/ برای خاطر بیچارگان نیاسودن

به کاخ دهر که آلایش است بنیادش/ مقیم گشتن و دامان خود نیالودن

به گویی ابزار گفتمانی قدرتمندی است که برای تقویت و افزایش نزاکت اجتماعی و سازگاری، روابط بین فردی را آسان می نماید.

حسن تعبیر با حس آمیزی

حس آمیزی شیوه ای است که شاعر با بهره مندی از قوه تخیل، سبب شکستن مرزهای عادی حواس ظاهری و باطن می گردد و قدرت سخن را در مخاطب بیشتر می نماید.

در شعر تهیدست چنین می سراید:

چشم چشم است نخوانده است این رمز/ که همه چیز نمی باید دید

حسن تعبیر با استفهام انکاری

در شعر فارسی، اغلب جمله هایی که در آنها به ظاهر پرسش مطرح می گردد، در واقع پرسشی نیستند بلکه می خواهند خبر یا دستوری را با تاکید بیشتر بیان نمایند؛ به چنین جمله هایی پرسشی منفی یا استفهام انکاری می گویند. یکی از مضامین پرکاربرد استفهام در دیوان پروین، انکار است؛ زیرا شاعر برای قطعیت بیشتر کلام خود و تاکید آن، احتیاج به لحنی قاطعانه دارد، بنابراین از این شیوه بهره می برد.

گفت:نزدیک است والی را سرای آنجا شویم گفت: والی از کجا در خانه خمّار نیست

حسن تعبیر با قید حالت

یکی از کارکردهای قید حالت، توصیف رفتار و حالات روحی و حرکات شخصیت ها در شعر است.

گفت: مستی زان سبب افتان و خیزان می روی/ گفت: جرم راه رفتن نیست ره هموار نیست

شرایط ظاهری شخصیت داستان را با (افتان) ، (خیزان) و (هموار) به خوبی و زیبایی به تصویر می کشد و با ایجاد موسیقی، فخامت و تأثیر کلام را بیشتر می گرداند؛ در حالی که امکان ایجاد این امتیازهای زبانی با واژه های قیدی، هم کمتر است و هم دشوارتراست.

حسن تعبیر با تنوع آفرینی در مناظرات

در شعر پروین تقابل و رویارویی موجوداتی از عوالم مختلف انسانی، جانوری، نباتی و جمادی تبلور می یابد؛ تناقض های بنیادینی که در واقع تقابل های تغییرناپذیر دنیا را خلقت می نمایانند، تقابل های پرچالشی چون مرگ و حیات، جبر و اختیار، عقل و احساس و عینیت و ذهنیت، دغدغه اندیشه پروین می گردد.